Her tür kendi tarzı yaşamını sürdürebilmek için doğa ve diğer canlılarla mücadele etmek zorundadır. Her canlının çevresindeki canlılar ve fiziksel çevre ile etkileşimi onun ekolojik nişini veya diğer bir ifadeyle ekosistemdeki rolünü belirler. Ekosistem içindeki farklı türlerin her biri farklı bir şekilde etkileşim içindedir ve uzun zaman periyodu içinde birbirlerinin evrimini etkilemişlerdir.

Ekolojik açıdan toplumlar, günlük yaşantımızda kullanılan toplum kelimesinin ifade ettiğinden çok farklıdır. Ekolojik açıdan toplumlar aynı ortamda yaşayan birbirleriyle sürekli etkileşim içindeki farklı türleri ifade eder. İnsan, köpeği ve onun üzerindeki pire aynı toplumun üyesidir. Aynı şekilde bunlara hamam böceği, karınca, kara hindiba, çimler, akça ağaç ve daha nicesi eklenebilir. Toplumların büyüklüğü çok farklıdır, kesin sınırları yoktur ve tamamen izole edilemez. Gözle görülemeyen sayısız şekilde birbirlerini etkilerler. Toplum içinde de toplumlar bulunur. Orman toplum içinde, ormanın altında çürüyen kütükler ayrı toplumları barındırır. Çürüyen ağaç içinde bakteriler, mantarlar, kurtlar, böcekler ve belki fare de bulunur. Çürüyen ağaçla beslenen termit içindeki canlılar ayrı toplumu oluşturur. Diğer açıdan yaşayan bütün canlılar küresel olarak toplumu meydana getirir. Bir organizmanın bulunabileceği belirli bir mekana habitat, yaşama ortamı denir. Yaşama ortamı deniz veya çöl gibi büyük bir yer olabileceği gibi, bir ağaç kütüğü, veya karıncanın sindirim organı gibi küçük bir yerde olabilir.

Ekolojik Niş

Her canlının ekosistemin yapısı ve fonksiyonu üzerine kendine özel rolü vardır, bu role ekolojik niş denir. Canlının ekolojik nişi onun ortamda bulunabilmesi için gerekli bütün olayları içine alır-yaşayabilmesi, sağlıklı kalabilmesi ve üreyebilmesi için bütün fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörler. Ekolojik nişi canlının çevresini saran diğer fiziksel faktörler, ışık, sıcaklık, nem de etkiler. Yine canlının besinini sağladığı canlı, onun besin olduğu canlılar, rekabet ettiği canlılar onun nişini belirler. Dolayısıyla niş canlının toplam adaptasyonunu ve yaşam tarzını belirler. Bir canlının ekolojik nişinin belirlenmesi anlaşılacağı üzere sayısız boyutlardadır. Sonuç olarak bir biyotik toplumda bir organizmanın işine veya toplam rolüne ekolojik niş adı verilir.

Dünyanın çeşitli yörelerinde birbirleri ile alakasız türler, birbirlerinin aynı olan veya çok benzeyen nişler işgal ederler. Örneğin çayır alanlarında ot yiyen hayvanların ekolojik nişleri veya fonksiyonları Kuzey amerikada bizon veya sığırlar tarafından, Avustralya’da ise kangurular tarafından işgal edilir. Fakat belirli bir toplumda iki ayrı tür hiç bir zaman aynı nişi işgal edemez. Daima bunlardan biri hakim olur. Besin maddesi, sığınacak yer ve alan bakımından aralarında meydana gelen rekabet, birinin yok olmasıyla sonuçlanır.

Verilen bir ekosistemde türlerin nişleri bilinirse sisteme yeni bir faktörün ilave edilmesinin doğuracağı sonuçlar önceden tahmin edilebilir. Örneğin nükleer bir santralin ısınmış sularının veya pis suların bir su ekosistemine ilavesinin veya ekosisteme yeni bir bitki veya hayvan türü sokulmasının meydana getireceği tesirler bu yolla bulunabilir. Mesela yaşama yerinde bir organizmanın yuva kurma veya beslenme alışkanlıklarının doğuracağı sonuçlar araştırılabilir. Canlının düşmanlarının veya parazitlerinin kalmaması nedeniyle bu canlı hızla çoğalıp çevrede yeni bir problem olacaktır.

Her canlının bir potansiyel ve birde gerçekleşen nişi vardır. Eğer sınırlandırıcı fiziksel faktörler ve diğer canlılarla rekabet ortamı bulunmaz ise türün göstereceği niş daha farklı olacaktır. Ekosistemdeki rekabet ortamı bu potansiyel (radikal) nişin gösterilmesini engeller ve görülen, gerçekleşen niş ortaya çıkar.

Günlük hayatımızda bir çok organizma, istenerek veya istenmeyerek, bir kıtadan diğerine taşınmaktadır. Bu türler için rekabet ortamı ortadan kalktığında bunların bir çoğu baş belası istenilmeyen türler olmakta, sadece bir kaçından istifade edilebilmektedir.

Rekabet Üstünlüğü

İki tür birbirine çok benziyor ise, ekolojik nişler çakışır. Tamamen aynı ekolojik nişe sahip iki tür aynı toplumda yer alamaz, rekabet sonucu biri diğerini ortamdan siler. İki farklı tür aynı gıda maddesi için rekabet edebilir, sadece sayıları azalır fakat, bu aynı tür olunca bir arada var olmaz, rekabet gücü yüksek olan diğerine yaşam alanı bırakmaz. 1934 yılında A.F. Gause iki protoza türü Paramesium aurelia ve Paramesium caudatum türlerini ayrı ayrı kaplarda ve aynı kaplarda yetiştirerek şu sonuca varmıştır. Bu iki türün gereksinimi aynıdır, aynı besin içeren ayrı kaplarda birim zamanda üreme hızları aynıdır, bir arada yetiştirildiğinde P.aurelia daha hızlı besin tüketip ürediğinden P.caudatum’un ölümüne neden olmaktadır.

Birlikte Evrim

Bazen iki faklı tür var olabilmek için birlikte evrim geçirir. Birlikte evrim iki veya daha fazla türün bağımsız olarak etkileşimi sonucu ortaya çıkmıştır. Buna en iyi örnek çiçek açan bitkiler ve onların tozlayıcıları böceklerdir. Pek çok çiçekli bitki tozlaşmak ve tohum oluşturmak için arı, böcekler ve kuşlara muhtaçtır. Milyonlarca yıl boyunca bitkiler böcekleri çekmek için değişik yollar geliştirmiştir. Bunlardan biri nektar (şeker solüsyonu) ve polendir. Bazı bitkiler sadece bir tozlayıcı böceğe özel gıdalarda üretir. Örneğin bal arısı tarafından tozlanan çiçeklerin nektarı arının bal üretimi için gerekli olan % 30-35 şeker içeren nektar üretir. Bal arısı daha az şeker içeren çiçeklere gitmez. Polenler de bir çok böceği çeker. Örneğin bal arıları polen ve nektardan larvaları için özel besin hazırlar. Çiçekler aynı zamanda farklı renk ve kokular oluşturarak özel böcekleri çekmek için evrim geçirmişlerdir. Tozlayıcı böcekler de çiçeklerde olduğu gibi besinlerini almak için özel ağız yapıları geliştirmiştir. Bu sayede polinasyon gerçekleşir.

Simbiyoz

Simbiyoz bir veya daha fazla türün karşılıklı ilişkisi veya ortak yaşama şekilleridir. Simbiyotik ilişkideki ortak, bu ilişkiden fayda veya zarar görebilir veya hiç etkilenmez. Doğada binlerce hatta milyonlarca simbiyotik yaşam şekli bulunmaktadır. Bunlar genel olarak üç ayrı bölümde incelenir.

Mutualizm

Mutualist simbiyotik yaşamda her iki ortak da fayda görür. Mantar ile yeşil alg arasında oluşan ortaklık mutualist yaşama en iyi örnektir. Mantar yeşil algi korur, ona su ve mineralleri sağlar, buna karşılık alg yapmış oluğu fotosentezle mantara besin sağlar. Termitlerin ve otçulların sindirim sisteminde yaşayan ve selüloz sindiren bakterilerde mutualist yaşama örnektir. Bitki köklerinde mantarlarla oluşan mikorhiza mutualist yaşamın diğer örneğidir. Mantar topraktan zor alınan mineralleri bitkiye sağlarken, bitki ona yine fotesentez ürünleri sağlar. Mikorhiza sayesinde bitki daha hızlı büyür, kuraklık ve toprak sıcaklığına daha fazla tolerans gösterir. Baklagil köklerinde yaşayan ve atmosfer azotunu bitkinin kullanımına sunan rhizobium bakterileri de bu bitkilerle mutualist yaşar.

Kommensalizm

Ortaklardan birisi fayda görürken, diğeri ne fayda ne de zarar görür. Örneğin Echeneis ile köpek balığı arasındaki ilişki. Köpek balığı yakaladığı avla beslenirken, etrafa yayılan küçük parçalar ile de echeneis balığı beslenir. Büyük leylek yuvalarında, serçelerin küçük yuvaları kullanması, Aslan av artıklarını akbabaların yemesinde de ortaklardan biri fayda görürken diğeri bundan etkilenmez.

Parazitizm

Ortaklardan birisi fayda görürken diğeri zarar görür. Parazit olan canlı, konak canlı üzerinde barınır ve yaşaması için gerekli olan besinleri konak canlıdan alır. İç parazit canlılar hazır sindirilmiş besinler ile beslendiklerinden bu canlılarda tam olarak sindirim enzimleri gelişmemiştir. Buna karşılık üreme sistemleri iyi gelişmiştir. Örneğin sıtma etmeni Plazmodyum. Bit, pire, kene gibi dış parazitler ise sindirim sistemine sahiptir. Ökse otu gibi parazit bitkiler su ve inorganik maddeleri üzerinde yaşadığı bitkinin odun borularından alarak klorofilleri sayesinde kendi besinlerini üretirler. Bu tip canlılara yarı parazit denir. Küsküt, canavar otu gibi bitkiler ise organik besinlerini yaşadıkları bitkinin floeminden karşılar, klorofilleri yoktur. Bunlar tam parazit bitkilerdir. Parazitler üzerinde yaşadıkları canlıyı zayıflatır, genellikle öldürmez. Konukçuyu hastalandıran ve bazen ölümüne neden olan parazitlere ise patojen denir.

Sonuç olarak her canlının yaşadığı toplumda kendine has ekolojik nişi vardır ve bu diğer organizmalarla da ilişki içindedir.

İnsanın Ekolojik Nişi

Genellikle bitki ve hayvanlar, iklim ve çevre faktörlerinin değişmesine karşı tahammüllü olmadıklarından, ekosferde belirli yaşama yerlerine sıkışıp kalmış durumdadır. Sadece sinekler, hamam böcekleri, fareler ve insanlar gibi bazı türler çevreye kolayca adapte olabilmekte ve gezegenimizin büyük kısmı üzerinde yaşayabilmektedir. Beslenme nişi olarak insan bazı bölgelerde et obur, bazı bölgelerde ise ot oburdur. Genellikle ise hem et hem bitkisel gıdalarla beslenir. İnsanın hakim durumu daha önce başka hiçbir tür tarafından işgal edilmemiş yeni bir enerji nişi işgal etmesinden ileriye gelmektedir. İnsan fosil yakıtlarda depo edilmiş güneş enersini ve nükleer enerjiyi kullanarak doğrudan doğruya güneş enerjisine bağımlı kalmaktan kurtulmuştur. Kömür, petrol ve doğal gaz sayesinde milyonlarca yıl öncesinde kimyasal enerji olarak depo edilmiş güneş enerjisinden istifade etmektedir.

İnsan yer yüzünün büyük bir bölümünü değiştirecek tek canlı türüdür. Büyük nüfus artışı ve gittikçe artan hırs nedeniyle sınırlı enerji ve diğer doğal kaynaklara karşı rekabet ve mücadele artmıştır. Gerçekten dünya nüfusunun üçte birinden daha azı, yüksek, geri kalan üçte ikisi ise alçak bir enerji nişi işgal etmektedir. Bu durum açıkça çevre krizinin neden bir enerji krizi olduğunu da göstermektedir. Fosil yakıtların yakılması sonucu küresel ısınma, asit yağmurları, nükleer enerji kazaları, suların kirlenmesi, tropikal ormanları yağmalanması büyük ekosistem değişmelerine ve çevre krizlerine yol açmaktadır.

Çalışma Soruları

1. Canlılar arası etkileşim şekilleri nelerdir?

2. Tür içi rekabet ne demektir? Rekabet sonucu yok oluş ne demektir?

3. Ekolojik niş ne demektir?

4. Türler arası simbiyotik etkileşim şekilleri nelerdir? Örnekler verebilirmisiniz?

5. Birlikte evrim ne demektir?

 

Kaynak:

Biyologlar.com